Maden işçilerinin en büyük tehdidi: Grizu!

Bartın’ın Amasra ilçesinde Türkiye Taşkömürü Kurumu (TTK) Amasra Müessesesi’ne ait maden ocağında 14 Ekim tarihinde grizu patlaması meydana geldi. Yaşanan patlamanın ardından akıllarda, “Grizu ne demek, grizu patlaması nasıl meydana geliyor?” soruları oluştu. Maden ve Ocak Teknolojileri olarak bu soruların cevaplarını sizler için derledik.

Grizu nedir?

Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Fatih Dönmez patlamanın ardından, “İlk belirlemelere göre grizu patlaması oldu” şeklinde açıklama yaptı. Dönmez’in söz ettiği ‘grizu’ maden ocaklarının galerilerinde bulunabilen ve belirli konsantrasyonlara eriştiğinde patlayıcı hale gelebilen, zehirli bir gaz. Grizu patlaması, belli oranlardaki metan gazıyla havanın karışması sonucu meydana geliyor. Ancak patlama olması için asgari %12 oranında oksijen gerekiyor. Havada %5-6 oranında bulunan metan gazı ancak bir sıcaklık etkisiyle yanarken, metan oranının %5-16 olması durumunda patlayıcı duruma gelebiliyor. En kolay patlama metan oranının %8, en şiddetli patlama ise %9,5 olduğu durumda gerçekleşiyor.

Grizu patlaması neden olur?

Yasalar doğrultusunda, metanın havada bulunma oranı, hacimce %1. Metanın %1’in üzerine çıkması durumunda grizu patlaması meydana gelme ihtimali yükseliyor ve maden ocağının acilen boşaltılması gerekiyor. Ocak derinliği, eğimi, üretim yöntemi, fay ve çatlak yapılar gibi faktörler grizu riskini değiştiriyor. Özellikle yaşlı kömür damarlarında grizu riski yükseliyor. Metalin metale sürtmesi, ocakta herhangi bir ateş parçası olması veya kullanılan çelik ekipmanların ısınması sonucu patlama oluşabiliyor.

Grizu patlamasını engellemek için neler yapılmalıdır?

Metan, etan, propan, bütan ile hidrojen ve karbonmonoksit gibi bütün yanıcı gazları bünyesinde bulunduran hava, patlayıcı özellik gösteriyor. Bunların en önemlisi hidrokarbonlar ve özellikle metan olup, metan ile havanın karışımı madencilikte “grizu” olarak isimlendiriliyor. Metanın tek başına yanması (metan patlaması) sırasında karbonmonoksit oluşmuyor. Ancak metanın yanması kömür tozunun bulunduğu ortamda meydana gelirse, son aşamada kömür tozu patlaması oluyor ve bol miktarda karbonmonoksit oluşuyor. Kömür madenlerindeki kömür damarlarından metan gazı açığa çıkabiliyor. Bu nedenle madenlerde metan gazı dedektörleri bulunuyor ve metan gazı seviyesi belli bir değerin altında tutulmaya çalışılıyor. Madenlerin havalandırılması; metan gazı yoğunluğunun belirli bir seviyenin altında tutulması ve oksijen miktarının belirli bir seviyenin üzerinde tutulması açısından yaşamsal önem taşıyor. Madenlerde metan gazı birikmesini engellemek için kullanılan bir diğer yöntem ise metan drenajları. Metan drenajı, kömür ocaklarında damar ve tabakalardan ocak atmosferi içine nüfuz eden grizunun çalışma alanı dışına atılmasında kullanılan bir yöntem. İnce ve kuru kömür tozlarının varlığı grizunun alt patlama sınırını daha aşağıya indirebiliyor. Patlama kömür tozunu da içeriyorsa önemli miktarda karbonmonoksit gazı oluşabiliyor. Toz patlamasının olabilmesi için havada askıya geçmiş bir toz bulutunun ateşleyici bir kaynakla temasa geçmesi gerekiyor. Ancak ocakların en tozlu yerlerinde bile askıdaki tozlar patlayıcı bir toz bulutu oluşturmuyor. Patlama için önemli olan tavan, taban ve yan duvarlarda birikmiş olan toz olup, bunun bir darbe etkisiyle gruplanarak havaya karışması gerekiyor. Yani bir patlamanın olabilmesi için çökmüş tozu havalandıracak bir etken ile bulutu ateşleyecek etkenin bir araya gelmesi gerekiyor. Bu açıdan kömür madenleri, diğer madenler arasında en çok kazanın yaşandığı ve daha fazla can kaybının olduğu madenler olarak biliniyor.

Türkiye’de yaşanan en büyük 3 grizu patlaması!

Düşük güvenlik seviyesi sebebiyle maden kazalarının yoğun olduğu Türkiye’de, resmi istatistiklere göre 1941’den bu yana 3000’den fazla madenci hayatını kaybetti. Bu kazaların en büyük üçü Manisa ve Zonguldak’ta gerçekleşti.

Manisa-Soma

Türkiye’de sık sık meydana gelen grizu patlamalarının en büyüğü 13 Mayıs 2014 tarihinde Soma’da yaşandı. Türkiye Cumhuriyeti tarihinin en çok can kaybı ile sonuçlanan iş ve madencilik kazası olarak kayıtlara geçen patlamada 301 kişi yaşamını yitirdi.

Zonguldak-Kozlu

3 Mart 1992’de Kozlu’daki taş kömürü maden ocağında zincirleme grizu patlamaları meydana geldi. Dünya madencilik tarihinin en büyük kazaları arasında yer alan faciada 63 madenci yaşamını yitirdi.

Zonguldak-Armutçuk

7 Mart 1983’de Armutçuk’ta meydana gelen grizu patlamasında ocakta bulunan 406 işçiden 102’si hayatını kaybetti.

Dünya genelinde meydana gelen grizu patlamaları